Projekt

Instytut Pileckiego jest instytucją naukową, która zajmuje się m.in. dokumentowaniem i badaniem historii XX wieku. W ramach swojej działalności prowadzi rozmaite projekty dotyczące II wojny światowej. Jednym z zagadnień będących przedmiotem zainteresowań Instytutu jest akcja paszportowa prowadzona w czasie wojny w Bernie przez tzw. grupę Ładosia.

Celem tego projektu, realizowanego we współpracy z byłym ambasadorem RP w Szwajcarii, a obecnie ambasadorem RP w Turcji dr. Jakubem Kumochem oraz radcą Ambasady RP w Bernie Jędrzejem Uszyńskim, było odtworzenie listy osób, które w latach 1940–1943 mogły wejść w posiadanie jednego z wystawionych w Szwajcarii fałszywych dokumentów Paragwaju, Hondurasu, Haiti lub Peru. Zespół Instytutu dąży również do określenia przybliżonej liczby osób, którym w ten sposób ratowano życie, oraz ustalenia skuteczności całej akcji paszportowej, a także roli, jaką odegrało w niej Poselstwo RP w Bernie i poszczególni członkowie grupy Ładosia. Podejmowane są również próby ustalenia dalszych losów każdej z osób, na której nazwisko wystawiono dokument.

Czytaj więcej

W ramach projektu przeprowadzono kwerendy w polskich, amerykańskich, argentyńskich, szwajcarskich, brytyjskich i izraelskich archiwach z zamiarem odnalezienia możliwie największej liczby paszportów lub poświadczeń obywatelstwa Paragwaju, Haiti, Hondurasu oraz Peru. W toku prac przejrzano spuścizny osób prywatnych współpracujących z Poselstwem RP w Bernie. Znaleziono w nich odręczne notatki oraz korespondencję potwierdzające wytwarzanie fałszywych dowodów tożsamości. Cennym znaleziskiem są też wykazy osób – sporządzone przez administrację niemiecką w latach 1943–1945 – z poszczególnych obozów internowania, do których trafiały osoby z obywatelstwem latynoamerykańskim.

Wymienione materiały archiwalne stały się podstawą do opracowania listy osób, którym podczas II wojny światowej w Szwajcarii wystawiono paszporty krajów Ameryki Łacińskiej i Środkowej. Lista ta jest nie tylko źródłem wiedzy naukowej, lecz także stanowi dowód walki o przetrwanie i świadczy o losach tysięcy Żydów europejskich. Jej utworzenie nie byłoby możliwe, gdyby nie współpraca z Instytutem Pamięci Narodowej – Komisją Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Państwowym Muzeum Auschwitz-Birkenau oraz Żydowskim Instytutem Historycznym.

Wyniki badań zostały przedstawione w monografii Lista Ładosia. Spis osób, na których nazwiska w okresie II wojny światowej zostały wystawione paszporty latynoamerykańskie przez Poselstwo RP i organizacje żydowskie w Szwajcarii, wydanej przez Instytut Pileckiego w grudniu 2019 roku. W publikacji zamieszczono wykaz osób, które weszły w posiadanie nielegalnie wystawionych paszportów, oraz opisano historię żmudnych prac towarzyszących jego odtworzeniu.

Opublikowanie Listy Ładosia pomogło nawiązać kontakt z rodzinami posiadającymi fałszywe paszporty krajów latynoamerykańskich oraz dotrzeć do kolejnych źródeł, co umożliwiło zaktualizowanie danych w angielskim wydaniu książki, które ukazało się w lutym 2020 roku pod patronatem Światowego Kongresu Żydów (World Jewish Congress) – The Ładoś List: An index of people to whom the Polish Legation and Jewish organizations in Switzerland issued Latin American passports during the Second World War (tłum. J. Niedzielko, I. Stephenson).

Działalność grupy Ładosia wzbudza duże zainteresowanie. Cieszymy się, że od 2018 roku możemy popularyzować wiedzę o akcji ratowania ludności żydowskiej z terenów niemalże całej Europy, organizowanej przez polskich dyplomatów. Przygotowaną przez Instytut Pileckiego wystawę „Paszporty” można było dotychczas zobaczyć w Szwajcarii, Izraelu, Czechach i Słowenii. Towarzyszące jej spotkania z przedstawicielami rodzin ocalonych dzięki paszportom były okazją do zrozumienia ich osobistego doświadczenia. Promocja książki The Ładoś List była okazją przedstawienia akcji polskich dyplomatów i działaczy szwajcarskich w Londynie, Nowym Jorku, Connecticut i Berlinie, a także do wymiany wiedzy i informacji z dziennikarzami, badaczami oraz potomkami posiadaczy paszportów. Organizujemy debaty, konferencje, seminaria i spotkania poświęcone akcji prowadzonej przez grupę Ładosia. Zachęcamy do zapoznania się z relacjami z wydarzeń, wywiadami oraz wystąpieniami.

Partnerem strony internetowej poświęconej akcji paszportowej jest Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau, które od sierpnia 2018 roku jest właścicielem kolekcji Chaima Eissa. Dokumenty z tej kolekcji stanowią jedno z podstawowych źródeł wiedzy o akcji paszportowej.