Wujek „Passport”

„W imieniu Republiki Paragwaju”. Nr paszportu 168/42. Posiadacz – Arie Liwer, urodzony 27 lipca 1906 roku kupiec paragwajski, o ciemnych oczach i średniego wzrostu. Zdjęcie portretowe u dołu. Data ważności: dwa lata.

Ten dokument uratował swojemu posiadaczowi życie. Kim był Arie Liwer? Jaka historia stała za jego „paszportem życia”?

Przed wojną Arie Liwer był działaczem syjonistycznej lewicowej organizacji „Gordonia” w Będzinie. On i inni młodzi Żydzi marzyli o stworzeniu państwa żydowskiego w „Erec Israel” – „Ziemi Izraela”. Organizowali zebrania, odczyty, wycieczki. Szykowali swoich członków na podróż do Palestyny i stanie się „chalucami” („pionierami”), budującymi nowy świat dla Żydów.

Gdy zaczęła się wojna, w pierwszych dniach września 1939 roku Liwer opuścił Będzin z falą uchodźców. Do Kielc, gdzie wówczas przebywali jego rodzice, szedł okrężną drogą, aby uniknąć spotkania z Wehrmachtem. W Pińczowie złapali go jednak Niemcy i przez kilka dni trzymali go w kościele razem z dużą grupą uciekinierów, grożąc wszystkim śmiercią. Po odejściu strażników Liwer wrócił do Zagłębia Dąbrowskiego w grupie Polaków. Po drodze widział skutki przemarszu Niemców – pogorzeliska, ciała Żydów i Polaków, ślady rabunków.

Nie inaczej wyglądał Będzin po jego powrocie. 8 września 1939 roku Niemcy podpalili wypełnioną modlącym się Żydami synagogę. Nie pozwalali gasić budynku, a próbujących uciekać rozstrzeliwali. Dwustu Żydów spłonęło żywcem.

W pierwszych miesiącach okupacji Arie Liwer zaangażował się w konspiracyjną działalność społeczną. Objął kierownictwo organizacji „Brit Hachalucim” („Pakt pionierów”), prowadzącej tajne nauczanie młodzieży żydowskiej. Współzakładał grupę o nazwie „Lakray” (Bitwa”), przygotowującą Żydów z Zagłębia do powstania przeciwko Niemcom. Do kwietnia 1943 roku zdobyli kilka rewolwerów, a także wznieśli kryjówki i bunkry do obrony przed Niemcami. Ponadto kierował założonym przez zagłębiowski Judenrat rolniczym obozem pracy, który szybko przejęli syjoniści, zamieniając go na nieformalny kibuc. Pracującym tam Żydom w mniejszym stopniu groziła wywózka, mieli też lepsze wyżywienie niż w głodującym getcie. Władze niemieckie tolerowały te rolnicze obozy pracy. Mieściły się poza gettem, dlatego nie dziwił Niemców fakt, że co dzień niektórzy Żydzi swobodnie wychodzili poza jego obręb.

Od końca lata 1942 roku opuszczanie gospodarstw stało się jednak niebezpieczne. Co rusz Niemcy zabierali pracowników do obozów zagłady. Mimo ryzyka, Liwer w lutym 1943 roku musiał przenieść się z farmy do szczątkowego getta w będzińskiej dzielnicy Środula.

Działacz uważnie śledził zaostrzającą się z miesiąca na miesiąc politykę okupantów wobec Żydów – zabójstwa w biały dzień na ulicy, przymus noszenia opasek z gwiazdą Dawida, wszechobecny głód. Już wiosną 1940 roku stwierdził na konspiracyjnym spotkaniu, że Niemcy zmierzają do unicestwienia całego narodu żydowskiego.

W tym samym roku, wśród będzińskich konspiratorów zaczął krążyć list od niejakiego Natana Szwalba ze Szwajcarii. Ciotka „Certificatke” i wujek „Passport” oferowali prezenty urodzinowe. Liwer i jego znajomi nie traktowali tego poważnie.

Wszystko zmienił przyjazd Natana Ecka z Częstochowy jesienią 1942 roku. Abraham Silberchein, założyciel żydowskiego komitetu pomocowego „RELICO” w Szwajcarii, przesłał mu paszport paragwajski. Eck szykował się do wyjazdu i zachęcał będzińskich Żydów, by aplikowali o dokumenty. Paszporty załatwiali pracownicy polskiego poselstwa w Bernie. Z racji tajności całej akcji mieszkańcy gett Zagłębia nie wiedzieli, że państwo polskie próbuje ratować swoich obywateli.

Eck został wkrótce aresztowany, lecz po jakimś czasie Arie Liwer dostał od niego list, że jest bezpieczny w obozie internowania. Żydzi z Będzina dostali potwierdzenie, że paszporty dają szansę na ratunek z getta.

Aby zmylić cenzurę, listy i pocztówki do Szwajcarii z prośbą o wydanie paszportów i z załączonymi zdjęciami pisano po niemiecku, w familiarnym tonie, jak do dalekich krewnych. Chętnych było jednak więcej niż paszportów. Ktoś musiał dostać je w pierwszej kolejności. Członkowie organizacji syjonistycznych zdecydowali się dzielić los swoich rodaków w getcie i starać się o paszporty tylko dla dwóch członków z każdej organizacji. W tym gronie znalazł się m.in. Liwer, który otrzymał paszport Paragwaju w marcu 1943 roku

Dostał go w samą porę, bowiem wkrótce, 21 kwietnia 1943 roku został aresztowany. Za pośrednictwem Judenratu przekazał paszport gestapo. Kilka dni niepewności w więzieniu, w końcu decyzja – „obcokrajowiec” będzie internowany. Przed odjazdem próbował jeszcze dostarczyć jeszcze kilka paszportów do Częstochowy – bezskutecznie. Zdążył jednak pożegnać się z rodziną, gnieżdżącą się w dziesięć osób w małym pokoju z kuchnią na Środuli. Z pożegnania wrócił później, niż było umówione z niemieckim komendantem więzienia. Ten pobił żydowskiego policjanta z eskorty Liwera, za to samego więźnia obrzucił obelgami. Niemiec nie mógł znieść sytuacji, że nie może pobić Żyda tylko dlatego, że posiada „amerykański paszport”.

Następnego dnia rano, już w autobusie wiozącym Liwera i innych posiadaczy paszportów na dworzec, ten sam Niemiec parsknął – „Tylko nie zapomnij wysłać mi kawy…”.

14 maja 1943 roku „paragwajski kupiec” dotarł do obozu internowania w Tittmoning w Bawarii, gdzie spotkał Natana Ecka – tego, który zachęcił go wcześniej do starań o paszport. Stamtąd Liwer został przeniesiony do części obozu koncentracyjnego w Bergen-Belsen przeznaczonej dla internowanych obcokrajowców, gdzie czekał na wymianę za obywateli niemieckich z krajów alianckich. , W ramach takiej wymiany za Niemców przetrzymywanych przez Brytyjczyków Liwer trafił w lutym 1945 roku do północnej Afryki.

Pomimo ciężkich wojennych przeżyć Arie Liwer spełnił swoje marzenia o Palestynie. 10 września 1945 roku, po podróży statkiem „Winchester Castle”, stanął na „Erec Israel”.